ادبیات، غنی‌ترین اندوخته فرهنگی کشورهاست. متون کهن می‌توانند ما را با عقاید، امیدها، آرزوها و ترس‌های پیشینیان خود آشنا کند. مطالعه این متون نه تنها ما را با اسلاف خود آشنا کرده بلکه وضعیت اکنون را نیز تبیین می‌کند. ذکر این نکته در این جایگه اندر خورد که شناخت و بهبود وضعیت اکنون بدون درک کاملی از آن میسر نمی‌شود و درک کامل اکنون نیازمند شناخت دقیق گذشته است که این نیز با مطالعه متونی مانند شاهنامه حاصل می شود. شاهنامه حماسه ملی ایرانی‌هاست، جایی که فرهنگ کم کم تشکیل شده جوامع به جلو حرکت می‌کندند. در این مقاله قصد داریم تا ابتدا توضیحاتی مختصر از این سترگ‌کتاب ارائه دهیم.
شاهنامه چگونه کتابی‌ست؟
شاهنامه در ذات خود حماسی‌ست و ویژگی‌های یک اثر حماسی را دارد. در این اثر عقاید و اساطیر ایرانیان تا زمان حمله اعراب آورده شده است. وزن این گرانمایه اثر در بحر متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعل) است. این وزن که بوستان سعدی نیز در آن سروده شده حماسی‌ترین وزن شعری در ادبیات فارسی‌ست. برای درک بهتر وزن، در شعر زیر گاه‌گاهی در عوض مصرعی فعولن فعولن فعولن فعل بگویید!
اگر تندبادی براید ز کنج
بخاک افگند نارسیده ترنجستمکاره خوانیمش ار دادگر
هنرمند دانیمش ار بیهنراگر مرگ دادست بیداد چیست
ز داد این همه بانگ و فریاد چیستازین راز جان تو آگاه نیست
بدین پرده اندر ترا راه نیستهمه تا در آز رفته فراز
به کس بر نشد این در راز بازبرفتن مگر بهتر آیدش جای
چو آرام یابد به دیگر سرایدم مرگ چون آتش هولناک
ندارد ز برنا و فرتوت باک
شماره های شاهنامه در نُسَخ مختلف متفاوت است. به طور میانگین تعداد ابیات این کتاب را ۵۰ هزار بیت می‌دانند. گرچه در بعضی از نسخه ها شماره ابیات تا ۶۰ هزار نیز می‌رسد.
شاهنامه فردوسی
ساختار شاهنامه
شاهنامه را از نظر توصیفی به سه بخش تقسیم کرده‌اند.
۱. اسطوره‌ای
۲. پهلوانی
۳. تاریخی
بخش اسطوره‌ای از آغاز که تا تا انتهای قسمت ضحاک و پادشاهی فریدون را شامل می شود. در این بخش اندک اندک جامعه و طبقات اجتماعی تشکیل شده تمدن ساخته می‌شود.
چو آمد به برج حَمَل آفتاب
جهان گشت با فرَ و آیین و آببتابید از آن سان ز برج بره
که گیتی جوان گشت از آن یکسرهکیومرث شد بر جهان کدخدای
نخستین به کوه اندرون ساخت جایسر بخت و تختش بر آمد به کوه
پلنگینه پوشید خود با گروهاز او اندر آمد همی پرورش
که پوشیدنی نو بُد و نو خورشبه گیتی درون سال سی شاه بود
به خوبی چو خورشید بر گاه بودهمی تافت زو فرّ شاهنشهی
چو ماه دو هفته ز سرو سهیدد و دام و هر جانور کش بدید
ز گیتی به نزدیک او آرمیددوتا می‌شدندی بر تخت او
از آن بر شده فرّه و بخت اوتصویر به بند کشیدن ضحاک توسط فریدون
بخش پهلوانی پس از تشکیل جامعه است. جایی که پهلوانانی نظیر رسیم، گیو، طوس و باقی به وجود آمده تا از جوامع خود نسبت به دشمن محافظت کنند. این بخش قیام کاوه آهنگر شوش شده تا پادشاهی فریدون ادامه دارد.
بدو گفت رستم که تیر و کمان
ببین تا هم اکنون سراری زمانچو نازش باسپ گرانمایه دید
کمان را بزه کرد و اندر کشیدیکی تیر زد بر بر اسپ اوی
که اسپ اندر آمد ز بالا برویبخندید رستم به آواز گفت
که بنشین به پیش گرانمایه جفتسزدگر بداری سرش درکنار
زمانی برآسایی از کارزار
بخش انتهایی کتاب از زمان بهمن فرزند اسفندیار آغاز شده و تا زمان یزدگرد سوم و شکست ایرانیان از اعراب دارد. در این قسمت است که بهمن به خونخواهی پدرش به سیستان حمله کرده، زال را به بند کشیده و فرامرز، فرزند رستم را می‌کشد. نبرد این دو از زیباترین بخش‌های شاهنامه است.
فرامرز پیش آمدش با سپاه
جهان شد ز گرد سواران سپاهوزان روی بهمن صفی برکشید
که خورشید تابان زمین را ندیدز آواز شیپور و هندی درای
همی کوه را دل برآمد ز جایبشست آسمان روی گیتی به قیر
ببارید چون ژاله از ابر تیرز چاک تبرزین و جر کمان
زمین گشت جنبان‌تر از آسمانسه روز و سه شب هم برین رزمگاه
به رخشنده روز و به تابنده ماههمی گرز بارید و پولاد تیغ
ز گرد سپاه آسمان گشت میغبه روز چهارم یکی باد خاست
تو گفتی که با روز شب گشت راستبه سوی فرامرز برگشت باد
جهاندار گشت از دم باد شادهمی شد پس گرد با تیغ تیز
برآورد زان انجمن رستخیز
جمع‌بندی
در این مقاله راجع به کتاب شاهنامه، سروده حکیم طوس صحبت کردیم. گفتیم که این اثر در ذات خود حماسی‌ست و ویژگی‌های حماسه را در خود دارد. سپس ساختار این اثر را بررسی کرده و آن را سه دوره اسطوره‌ای، پهلوانی و تاریخی تقسیم کردیم. امیدوارم که این مقاله برای‌تان مفید بوده باشد.
ثبت ديدگاه