ادبیات، غنی‌ترین اندوخته فرهنگی کشورهاست. متون کهن می‌توانند ما را با عقاید، امیدها، آرزوها و ترس‌های پیشینیان خود آشنا کند. مطالعه این متون نه تنها ما را با اسلاف خود آشنا کرده بلکه وضعیت اکنون را نیز تبیین می‌کند. ذکر این نکته در این جایگه اندر خورد که شناخت و بهبود وضعیت اکنون بدون درک کاملی از آن میسر نمی‌شود و درک کامل اکنون نیازمند شناخت دقیق گذشته است که این نیز با مطالعه متونی مانند شاهنامه حاصل می شود. شاهنامه حماسه ملی ایرانی‌هاست، جایی که فرهنگ کم کم تشکیل شده جوامع به جلو حرکت می‌کندند. در این مقاله قصد داریم تا ابتدا توضیحاتی مختصر از این سترگ‌کتاب ارائه دهیم.

 

شاهنامه چگونه کتابی‌ست؟

شاهنامه در ذات خود حماسی‌ست و ویژگی‌های یک اثر حماسی را دارد. در این اثر عقاید و اساطیر ایرانیان تا زمان حمله اعراب آورده شده است. وزن این گران‌مایه اثر در بحر متقارب مثمن محذوف (فعولن فعولن فعولن فعل) است. این وزن که بوستان سعدی نیز در آن سروده شده حماسی‌ترین وزن شعری در ادبیات فارسی‌ست. برای درک بهتر وزن، در شعر زیر گاه‌گاهی در عوض مصرعی فعولن فعولن فعولن فعل بگویید!

اگر تندبادی براید ز کنج
بخاک افگند نارسیده ترنج

ستمکاره خوانیمش ار دادگر
هنرمند دانیمش ار بی‌هنر

اگر مرگ دادست بیداد چیست
ز داد این همه بانگ و فریاد چیست

ازین راز جان تو آگاه نیست
بدین پرده اندر ترا راه نیست

همه تا در آز رفته فراز
به کس بر نشد این در راز باز

برفتن مگر بهتر آیدش جای
چو آرام یابد به دیگر سرای

دم مرگ چون آتش هولناک
ندارد ز برنا و فرتوت باک

شماره های شاهنامه در نُسَخ مختلف متفاوت است. به طور میانگین تعداد ابیات این کتاب را ۵۰ هزار بیت می‌دانند. گرچه در بعضی از نسخه ها شماره ابیات تا ۶۰ هزار نیز می‌رسد.

شاهنامه فردوسی

شاهنامه فردوسی

ساختار شاه‌نامه

شاهنامه را از نظر توصیفی به سه بخش تقسیم کرده‌اند.
۱. اسطوره‌ای
۲. پهلوانی
۳. تاریخی

بخش اسطوره‌ای از آغاز که تا تا انتهای قسمت ضحاک و پادشاهی فریدون را شامل می شود. در این بخش اندک اندک جامعه و طبقات اجتماعی تشکیل شده تمدن ساخته می‌شود.

چو آمد به برج حَمَل آفتاب
جهان گشت با فرَ و آیین و آب

بتابید از آن سان ز برج بره
که گیتی جوان گشت از آن یک‌سره

کیومرث شد بر جهان کدخدای
نخستین به کوه اندرون ساخت جای

سر بخت و تختش بر آمد به کوه
پلنگینه پوشید خود با گروه

از او اندر آمد همی پرورش
که پوشیدنی نو بُد و نو خورش

به گیتی درون سال سی شاه بود
به خوبی چو خورشید بر گاه بود

همی تافت زو فرّ شاهنشهی
چو ماه دو هفته ز سرو سهی

دد و دام و هر جانور کش بدید
ز گیتی به نزدیک او آرمید

دوتا می‌شدندی بر تخت او
از آن بر شده فرّه و بخت او

شاهنامه

تصویر به بند کشیدن ضحاک توسط فریدون

بخش پهلوانی پس از تشکیل جامعه است. جایی که پهلوانانی نظیر رسیم، گیو، طوس و باقی به وجود آمده تا از جوامع خود نسبت به دشمن محافظت کنند. این بخش قیام کاوه آهنگر شوش شده تا پادشاهی فریدون ادامه دارد.

بدو گفت رستم که تیر و کمان
ببین تا هم اکنون سراری زمان

چو نازش باسپ گرانمایه دید
کمان را بزه کرد و اندر کشید

یکی تیر زد بر بر اسپ اوی
که اسپ اندر آمد ز بالا بروی

بخندید رستم به آواز گفت
که بنشین به پیش گرانمایه جفت

سزدگر بداری سرش درکنار
زمانی برآسایی از کارزار

بخش انتهایی کتاب از زمان بهمن فرزند اسفندیار آغاز شده و تا زمان یزدگرد سوم و شکست ایرانیان از اعراب دارد. در این قسمت است که بهمن به خونخواهی پدرش به سیستان حمله کرده، زال را به بند کشیده و فرامرز، فرزند رستم را می‌کشد. نبرد این دو از زیباترین بخش‌های شاهنامه است.

فرامرز پیش آمدش با سپاه
جهان شد ز گرد سواران سپاه

وزان روی بهمن صفی برکشید
که خورشید تابان زمین را ندید

ز آواز شیپور و هندی درای
همی کوه را دل برآمد ز جای

بشست آسمان روی گیتی به قیر
ببارید چون ژاله از ابر تیر

ز چاک تبرزین و جر کمان
زمین گشت جنبان‌تر از آسمان

سه روز و سه شب هم برین رزمگاه
به رخشنده روز و به تابنده ماه

همی گرز بارید و پولاد تیغ
ز گرد سپاه آسمان گشت میغ

به روز چهارم یکی باد خاست
تو گفتی که با روز شب گشت راست

به سوی فرامرز برگشت باد
جهاندار گشت از دم باد شاد

همی شد پس گرد با تیغ تیز
برآورد زان انجمن رستخیز

جمع‌بندی

در این مقاله راجع به کتاب شاهنامه، سروده حکیم طوس صحبت کردیم. گفتیم که این اثر در ذات خود حماسی‌ست و ویژگی‌های حماسه را در خود دارد. سپس ساختار این اثر را بررسی کرده و آن را سه دوره اسطوره‌ای، پهلوانی و تاریخی تقسیم کردیم. امیدوارم که این مقاله برای‌تان مفید بوده باشد.