هویت ملت‌ها چیست؟ می‌توان برای این پرسش پاسخ‌های زیادی آورد؛ زبان! پرچم! رسم‌الخط! مرز جغرافیایی! و بسیار چیزهای دیگر. یکی از هوشمندانه‌ترین پاسخ‌ها حماسه است. حماسه‌ها بخشی از هویت هر جامعه‌ای را تشکیل می‌دهند. برای هر فردی واجب است که برای شناخت حماسههای جامعه خود همت کند. این مسئله برای هنرمندان بسیار مهم‌تر است زیرا ایشان بدون درک درست از جامعه‌ای نمی‌توانند برای آن اثر هنری خلق کنند. در این مقاله سعی کردیم تا به بررسی حماسه بپردازیم.
حماسه چیست؟
حماسه در لغت به معنای دلاوری و شجاعت است.
حماسه شعر ملت‌هایی است که به هنگام طفولیت آن را سروده‌اند. در حماسه تاریخ و اسطوره به هم آمیخته‌اند. می‌توان آمال، آرزوها، ترس‌ها، شکست‌ها، پیروزی‌ها و اندوه‌های قومی را در حماسه‌های‌شان یافت. گرچه حماسه‌هایی به نثر نیز وجود دارند، اما عمده حماسههای قدیمی به نظم به دست ما رسیده‌اند. عموماً حماسه‌ها خالق مشخصی ندارند. این قصه‌ها در دل سالیان دراز شکل گرفته سینه به سینه منتقل شده‌اند. این روند تا جایی ادامه پیدا کرده که فردی به مکتوب کردن این روایات اهتمام کند. برای مثال در کشور ما فردوسی روایات کهن ایرانی را با مشقت فراوان جمع‌آوری کرده و آن را در کتاب واحدی با نام شاهنامه سروده. حماسه‌ها بخش بزرگی از هویت مردم یک کشورند. البته باید توجه کرد که حماسه‌ها در طول زمان بر حسب علاقه نساخان تغییر کرده و ممکن است روایت‌شان عوض شود. برای مثال در بسیاری از روایات دیگر از داستان رستم و سهراب، سهراب نه تنها کشته نشده بلکه با پدرش دست دوستی می‌دهد! در ادامه به بررسی انواع حماسه‌ها خواهیم پرداخت.
انواع حماسه براساس قدمت
گفتیم که از دوران پیشاتاریخی حماسه‌ها ساخته و پرداخته شده‌اند. با این حال نمونه‌های تاریخی از حماسه‌ها نیز وجود دارد. حماسه را از نظر قدمت به سه گروه تقسیم می‌شوند.
حماسههای سنتی، شفاهی و ابتدایی
این گونه حماسه‌ها مطابق‌اند با تعریفی که پیش‌تر از این نوع ادبی کردیم. روایاتی این‌چنینی از دوران پیشاتاریخی بازمانده و مکتوب شده‌اند. از این نوع حماسه‌ها می‌توان به شاهنامه فردوسی، گرشاسب‌نامه اسدی توسی، رامایانا، مهابهارات، ایلیاد و اودیسه اشاره کرد.
حماسههای تاریخی
این نوع حماسه‌ها در دوران تاریخی بر مبنای حماسههای پیشین ساخته و پرداخته شده‌اند. از این نوع حماسه‌ها می‌توان به انه‌اید از ویرژیل، بهشت گمشده از میلتون، کمدی الهی دانته و… اشاره کرد.
حماسه متأخریان
این نوع از حماسه‌ها در دوران معاصر و معمولاً با اقتباسی از حماسههای سنتی ساخته شده‌اند. از این نوع حماسه‌ها می‌توان به سهراب و رستم از متیو آرنولد اشاره کرد.
انواع حماسه بر اساس موضوع
حماسه ها شرح دلاوری و قدرتمندی اقوام است. حال بر اساس موضوعات مختلف، حماسه به انواعی متفاوت تقسیم می‌شود. به برخی از این موارد اشاره می‌کنیم.
اساطیری
موضوع این دسته از حماسه‌ها بیان تاریخِ پیشاتاریخ است. این نوع حماسههای معمولاً از اولین انسان شروع شده و فرایند تمدن را بررسی می‌کنند. بخش نخست شاهنامه تا پادشاهی فریدون و گیل‌گمش از این نوع حماسه‌هاست. در ادامه بخشی از شاهنامه که به آفرینش نخستین انسان پرداخته را می‌آوریم.
چنین گفت کآیین تخت و کلاه
کیومرث آورد و او بود شاهچو آمد به برج حَمَل آفتاب
جهان گشت با فرَ و آیین و آببتابید از آن سان ز برج بره
که گیتی جوان گشت از آن یکسرهکیومرث شد بر جهان کدخدای
نخستین به کوه اندرون ساخت جایسر بخت و تختش بر آمد به کوه
پلنگینه پوشید خود با گروهاز او اندر آمد همی پرورش
که پوشیدنی نو بُد و نو خورش
مشاهده می‌کنید که در این قسمت کیومرث به عنوان اولین انسان به وجود آمده و از پوست پلنگ لباسی نو برای خود تهیه می‌کند. “پوشیدنی نو بُد و نو خورش” هم نمود اولیه فرهنگ است.
پادشاهی کیومرث
پهلوانی
این نوع از حماسه‌ها به بررسی دوره‌ای از تاریخ می‌پردازند که تمدن‌ها شکل گرفته، پهلوانانی سربرمی‌آورند تا از کشور خود دفاع کنند. بخش دوم شاهنامه، از تاج‌گذاری فریدون تا مرگ رستم در این دسته جای می‌گیرد. از دیگر حماسههای پهلوانی می‌توان به ظفرنامه مستوفی اشاره کرد.
دینی یا مذهبی
در این نوع حماسه‌ها قهرمان نه یک شخصیتی ملی، بلکه شخصیتی مذهبی‌ست. او تمام تلاش خود را جهت گسترش دین و مذهب خود به کار می‌گیرد. خاوران‌نامه از این جنس است.
عرفانی یا فلسفی
در این نوع حماسه‌ها قهرمان نه با دیوی بیرونی، بلکه با شری درون خودش می‌جنگد. بسیار جالب است اگر بدانید کشورهایی نظیر ایران و یونان که روابط برون‌مرزی بیشتری داشتند حماسههای پهلوانی نوشتند و کشورهایی مانند چین و مصر که روابط درون‌مرزی بیشتری داشتند به سراغ حماسههای عرفانی یا فلسفی رفتند.
جمع‌بندی
حماسه‌ها آمال، بیم‌‌وامیدها، دردها و رنج‌ها، یا به عبارت کلی‌تر ناخودآگاه جمعی جوامع‌اند. شناخت امروز بدون مطالعه دیروز ممکن نیست. در این مقاله به بررسی حماسه و انواع آن صحبت کردیم. امیدوارم که برای‌تان مفید بوده باشد.
ثبت ديدگاه